Malaria edo Palaudismoa eltxo baten ziztadaren ondorioz sorturiko gaixotasun hilgarria da. Munduko populazioaren %50 (2500 milioi pertsona), batez ere herrialde pobreetan bizi direnek, malaria jasateko arriskua dute. 400 milioi pertsona gaixotzen dira urtero, eta 2 milioi baino gehiago hiltzen dira. Minutuero, 4 ume hiltzen dira malariaz. Nahiz eta malaria urte batean, HIESA azken 15 urteotan bezain hilketa kopurua eragin, ez du sortzen honelako “publizitaterik”.
BIZKARROI MOTAK
Malaria Plasmodium izeneko bizkarroi zelulabakarrak eragiten du (eltxoek bizkarroi hau bere barnean daramate). Plasmodiumen 150 espezie baino gehiago daude baina bakarrik 4 mota infektatzen dute gizakiak:
- Falciparum: patogenoena eta hilketak sortzen ditu( eragiten ditu %80en gaixoak eta %90 hilketak).
- Vivax: aldizkako sukarrak eragiten ditu hiru eguneko tarteekin.
- Ovale: ez da hilgarria baina 4 edo 5 urte eta gero berrerorpenak eragin ditzake.
- Malariae: berrerorpenak eragin ditzake 20 urte eta gero.
Bizkarroi hauek daramatzan eltxoa Anopheles espezieko emea da, arrak bakarrik landare zukuetatik elikatzen baitira.
MALARIAREN ZIKLOA
Eltxo emeak pertsona bati ziztatzen dionean, listuan dituen Plasmodium bizkarroiaren hasierako formak sartzen dizkio, esporozoitoak alegia. Esporozoitoak, sistema inmuneari ihes egin eta, odol zirkulazioaren bidez, gibelera iristen dira. Han, esporozoito bakoitzak milaka merozoito ematen ditu. Horrela,12 egunetan, gibeleko zelula batek milaka merozoito gazte eduki ditzake. Hauek heltzen direnean, odolera askatzen dira eta berehala sartzen dira globulu gorrietan.
Globulu gorrien barruan, bizkarroiak bi eratara hazten dira, ziklo asexuala ala sexuala. Ziklo sexualean, gametozito emeak eta arrak sortzen dira. Horiek odolean ibiltzen dira eta beste eltxo eme batek pertsona hori ziztatzean hauek hartuko ditu. Horrela prest egongo da beste pertsonak gaixotzeko.
Bestetik, ziklo asexualean, bizkarroiak globulu gorrietan garatzen dira hemoglobina erabiliz. Hasieran, gibeleko zeluletan bezala, barruan merozoito ugari eratzen dira eta hauek heltzen direnean, globulu gorria suntzitzen dute eta beste batean sartzen dira prosezu berdina jarraituz.
Gizakien artean ezin da trasmititu, bakarrik ama haurdun dagoenean fetoari kutsatu ahal dio. Malariaren aurrean ahulenak umeak, haurdun dauden emakumeak eta arrazoi batengatik defentsak baxuak duten pertsonak dira.
SINTOMAK
Sukarra lehenengo sintoma da, globulu gorriak apurtzean hipotalamoa estimulatzen duten substantziak jariatzen dira eta horrela sukar krisiak sortzen dira. Hauek, erraz ailegatzen dira 41 ºC-ra eta 2 edo 3 egunetan behin bukatzen dira, ziklo berdina errepikatuz. Honek organismoa indargabe uzten du.
Beste sintomak honakoak dira : buruko mina, nauseak, bomitoak, giharren eta artikulazioen mina, anemia, ... Hauek ikusita oso erraza da okertzea diagnostikoarekin, oso antzekoak direlako gripe edo gastroenteritisen sintomei. Horregatik oso garrantzitsua da medikura joatean lurralde tropikal batean egon zarela esatea malaria detektatzeko. Analisi konpletu batekin malaria detektatzen da.
KONPLIKAZIOAK
Falciparum bizkarroia burmuineko malaria sor ditzake. Globulu gorriak kapilarren paretetara itsasten dira, baita burmuinekoetara ere. Gaixoa ondorioz, koman sartzen da eta honetatik ateratzen bada min zerebral iraunkorra jasan dezake. Gaixoak, lehengo sintomak agertu eta gero 24 ordutan hil daiteke, beraz medikura joateko denborarik gabe hil daiteke. Beste arazo bat anemia da, globulu gorrien apurketaren ondorioz. Honek heriotza erakar dezake oso handia bada, akats renal edo biriketakoaren ondorioz. Haurdun dauden emakumeak lau aldiz arrisku handiagoa dute burmuineko malaria izateko, bere inmunitate sistema ahulduta dagoelako eta haurdunaldietan so
rtzen den anemia tipikoa dutelako. Malaria duten erdiek bizirik iraungo dute baina sukar handien ondorioz abortoa izan dezakete.
Vivax bizkarroia forma “logileak” (hipnozoitos) mantentzen ditu gibelan eta ondorioz gaixotasuna errepika daiteke. Gainera bizkarroi honekin bazoaren tamaina handitzen da (esplenomegalia) eta honek apurtzea erakar dezake, barneko hemorragia handia sortuz.
TRATAMENDUA ETA PREBENTZIOA
Lurralde tropikal batera bidaiatzen denean bidaia baino bi aste lehenago eta bidaia ondoren hilabete bat pasatu arte sendagai batzuk hartu behar dira (meflokina, doxizizlina, klorokina eta hidroxiklorokina dutenak). Hauek ez dira guztiz eraginkorrak, baina malaria hartzekotan sintomak ahultzen dituzte. Horregatik, lurralde horietara joatean hainbat neurri hartu behar dira prebenitzeko:
- Gorputz osoa estaltzen duen arropak erabili.
- Eltxoen repelenteak erabili.
- Eltxosare batekin lo egin.
- Ez atera kalera gauean (batez ere 18:00 eta 20:00 artean).
Lurralde horietan bizi diren pertsona gehienak nolabaiteko inmunitatea sortu dute malariaren aurka baina bizkarroi desberdinak daudenez ez daude guztiz salbu.
Pertsona batek malaria badauka zuzenean medikura joan behar da. Medikuak klorokina eta kinina emango dio, baina bizkarroia Falciparum-a bada oso zaila da sendatzea.
MALARIAREN AURKAKO BORROKA
Malaria sendatzeko edo txerto bat aurkitzeko inbestigazioak oso eskaxak dira, zeren bakarrik lurralde pobreetan ematen denez, lurralde aberatsei ez zaie asko interesatzen. Hala ere hainbat aurrerapen egon dira. Zenbait tokitan, oinarrizko higiene-zerbitzuak eta estolderiak jartzearekin, malaria kontrolatzea lortu da, eltxoak ugaltzen diren lekuak (putzuak eta ur geldoak) desagerrarazi direlako. Baina herrialde askotan oraindik ez dute horrelako aurrerapenik; horretaz gain, 20-30 °C-ko tenperatura eta hezetasun handia dituzte, hau da, eltxoa ugaltzeko klima ezin egokiagoa. Horregatik, eltxoa akabatzeko beste bide batzuk probatu dira, batez ere intsektizidak. Horien artean, DDT poluitzaile arriskutsua erabili izan da. Baina eltxoak intsektizidekiko erresistentzia garatu du, eta gauza bera gertatu da bizkarroiaren aurka erabili diren botikekin.
Beste bide batzuk ere jorratu dira, bizkarroiak ostalariaren gorputzean betetzen duen zikloa etetean edota sistema immunea sustatzean oinarrituta. Nolanahi ere, oraindik ez dago malariari aurre egiteko erabateko irtenbiderik. Horregatik, Anopheles eltxoaren eta Plasmodium bizkarroiaren kode genetikoa ezagutzeak bide berriak ireki ditu. Bien berri eman da Science eta Nature aldizkarietan. Lan horren guztiaren ondotik etorriko ote da konponbidea?
